بدون تردید مسجد جامع کبیر یزد یکی از شاهکارهای بدیع معماری مساجد ایران به شمار می آید که تزیینات زیبا و منحصر به فرد آن جلوه ای ستودنی به آن داده است. این بنا مشتمل بر یک ایوان رفیع، گنبدخانه، دو شبستان تابستانه در طرفین آن دو گرم خانه در ضلع شرقی و غربی و یک صحن بزرگ مستطیل شکل و دو پایاب است.
مسجد دارای شش ورودی است که در اضلاع مختلف بنا واقع شده اند. ورودی اصلی که در ضلع شرقی مسجد واقع شده دارای سردر رفیع و نیز کتبیه های کاشی معرق است و دو مناره نیز بر آن استوار گردیده. این سردر زیبا در زمان شاهرخ تیموری به بنا اضافه شده و بر آن تزیینات و کاشی معرق با نفوش گره چینی و اسلیمی کار شده است. بخش اعظم این آثار به مرور زمان تخریب شده بود در تعمیرات هیئت حامیان بازسازی می شود.
ورودی مذکور به یک هشتی (کریاس) با سقف گنبدی گشوده می شود که این فضا را می توان موزه کتبیه ها نامید زیرا که انواع کتبیه های سنگی و کاشی که بر وقفنامه و فرامین حکومتی در دوره های مختلف درج شده، منصوب است.
در ضلع غربی بنا درست مقابل ورودی مذکور قرار گرفته و آن هم به یک هشتی گشوده می شود که نمای این درگاه با کاشی کاری جدید تزیین یافته است. ورودی دیگر مسجد در ضلع شمالی و درست روبه روی ایوان قرار دارد. این ورودی متصل به یک کریاس است و سردر آن با کتبیه های قرآنی و تز یینات کاشی معرق جدید تزیین یافته است.
ورودی شمال غربی دارای نمای ساده و بی
پیرایه است که به یک دالان طویل گشوده می شود که این دالان به یکی از رواق
های اطراف صحن متصل می گردد.
دو ورودی دیگر مسجد یکی در ضلع جنوب غربی واقع در شبستان غربی گنبدخانه و
دیگری در شمال شرقی و در بخش قدیمی مسجد واقع شده که درحال حاضر هر دو
مسدود است.
دو گرم خانه مسجد در ضلع شرقی و غربی صحن قرار دارند، گرم خانه شرقی به شبستان شازده معروف است و دارای ۴۸ستون مستطیل شکل با ازاره های پوشیده از کاشی های شش ضلعی و فیروزه ای رنگ است. در ضلع شرقی و غربی این گرم خانه شاه نشین هایی که در انتهای آن پنجره و نورگیرهایی تعبیه شده است. این شبستان همچنین دارای طاق های گنبدی سراسری است که در قسمت مرکزی شان نورگیرهایی سنگی هشت ضلعی قرار دارد. محراب این گرم خانه دارای دهانه گشاد با قوس های پنج و هفت کند و نیز نقوش مهری ظریف و زیبا است. گرم خانه ضلع شرقی کاملا جدید و از احداث هیئت حامیان مسجد است. این گرم خانه نیز از نوع ستون دار بوده و محراب جدید آن با کاشی های خشتی و هفت رنگ تزیین یافته است.
درگوشه شمال شرقی صحن محوطه ای به ابعاد ۳*۵/۲ متر با دیوار آجرچینی مشبک که به قرائت خانه موسوم بوده و در سمت قبله آن کتیبه محرابی از کاشی های مسدس آبی رنگ و به تاریخ ۸۹۰ هجری نصب است.
زیباترین بخش بنا را می توان مجموعه ایوان و گنبدخانه و فضاهای پیرامون آن نامید. نمای ایوان رفیع با مجموعه ای از زیباترین تزیینات کاشی معرق و با نقوش اسلیمی و گیاهی و نیز گره چینی پوشانده شده این تزیینات همراه با آجرهای ضربی و نقوش معقلی و کتیبه های کاشی معرق و کوفی بنایی مجموعه ای بدیع و خیره کننده آفریده اند که تحسین هر بیننده ای را برمی انگیزد.
در دو طرف دهانه ایوان ورودی غلام گردش ها و غرفه هایی است، که این غرفه ها در دو طبقه بوده و به یکدیگر متصل اند و فضای ایوان و گنبدخانه را دور زده و بر آن مشرف هستند. گنبدخانه مربع شکل یک دهانه گشاده مرکزی و داخل ایوان و دو گذرگاه طاق دار در طرفین آن دارد. این گذرگاه ها به غلام گردش های ایوان که روی آنها در قرن نهم غرفه هایی ساخته شده منتهی می گردد.
دو شاه نشین دو طرف گنبدخانه، دارای نرده های پوشیده از کاشی مشبک بوده و درشاه نشین ضلع شرقی دو سنگ محرابی زیبا متعلق به قرن نهم نصب است. از اره ایوان و گنبدخانه با کاشی های مسدس آبی رنگ پوشیده شده که در وسط هر کدام با ترنج های کاشی معرق تزیین شده است.
دیواره بالای از اره ها در غلافی از طرح
های هزار باف مرکب از کاشی های بسیار کوچک که تشکیل نقوش نوشتاری می دهند،
پوشیده شده و بر دیوارهای جنوبی و شمالی زیر گنبدخانه با خطوط کوفی بنایی
تسبیحات اربعه و شهادتین اجرا گردیده است.
گنبد مسجد بر روی فیلپوش های بزرگی قرارگرفته که با مقرنس های مزین به نقوش
معقلی پوشیده شده اند. فاصله این فیلپوش ها نیز با کاربندی زیبایی که بر
آنها با خطوط کوفی بنایی کلمات الله و محمد نقش بسته، کار شده است.
محراب اصلی یا محراب واقع در گنبدخانه یا مقصوره یک دهانه مستطیل عمیقی بوده که از دو طرف آنها معبرهای تنگ و کوتاهی به دو سوی گنبدخانه راه می یابد. این محراب زیبا مزین به انواع کاشی معرق و کتیبه و آجرضربی است و بر دو کاشی ستاره ای شکل منصوب درآن نام استادکار و تاریخ ساخت محراب (۷۷۷ هجری) نقش بسته است.
در ضلع غربی و شرقی گنبدخانه دو شبستان یا تابستانه وجود دارد که غلام گردش هایی با طاق های متقاطع آنها را به مقصوره پیوند داده است. شبستان شرقی درسال ۷۷۷ هجری به دستور شاه یحیی مظفری ساخته می شود و بوسیله یک غلام گردش با پنج دهانه تنگ که به سوی رواق شرقی باز می شود به گنبدخانه و ایوان متصل می گردد. این شبستان دارای محراب کم عمقی است که در رأس دارای مقرنس گچی بوده و کمی پایین تر از آن هشت قطعه قاب کاشی معرق به یک اندازه درکنار هم نصب شده است. یک کتیبه معرق نیز به ابعاد ۱۰۸*۵۸ سانتیمتر درپایین و در وسط محراب نصب است که بر آن جملات قرآنی و نقوش گل و گیاه با تکنیک کاشی معرق اجرا شده است.
شبستان غربی در قرن نهم توسط خواجه غیاث
الدین عقیل ساخته شده و مشهور به شبستان غیاثیه است. از ویژگی های بارز
این شبستان طاق های سراسری کوکبی و تویزه است که در اکثر بناهای تیموری شهر
یزد دیده می شود. در ضلع شرقی این شبستان پنج اشکوبه دیده می شود که دارای
نرده های گچی پوشیده از کاشی معرق هستند. محراب آن ساده و دارای مقرنس های
گچی در نیم طاق آن است.
این مسجد به لحاظ معماری از نمونه های شاخص مسجد جامع درکشور است. مسجد
جامع یزد در قرن ششم هجری بنا شد و امروزه از اثری از آن برجا نیست ولی به
جای آن در قرن هشتم هجری مسجد جامع جدید یزد ساخته شد.
گنبدخانه مسجد دارای پلان مربع است که در ارتفاع مناسب با گوشه سازی های
خاص به هشت، ۱۶ و ۳۲ ضلعی تبدیل شده وگنبدی دو پوش بر فراز آن قرارگرفته
است. در ساختمان گنبد از روش خشخاشی استفاده شده که یکی از مهم ترین فنون
مهندسی در ساخت و ساز سنتی است.
یکی از دو مناره سر در اصلی دارای دو مسیر حرکت مستقل است به گونه ای که
اگر دو نفر همزمان از بالا و پایین درجهت مخالف حرکت نمایند یکدیگر را
نخواهند دید.
در زیر ایوان اصلی ۱۱۰ اسماء مبارکه الهی به صورتی هماهنگ و کاملا فنی با استفاده از خط کوفی بنایی نقش بسته است.
این مسجد به چند دلیل دارای اهمیت است: نخست آنکه قدیم ترین نمونه معماری
است که طی قرن نهم هجری در معماری مذهبی ناحیه یزد از آن تقلید شده است.
دیگر خصوصیات مهم بنا کاربرد وسیع طاقهای
س:.۸’:.۷-:.۸):.۸’:۸.۹!:.۷<:.8’!:.8*:8
