کاروانسرای شاه عباسی میبد

کاروانسرای شاه عباسی میبد از جمله کاروانسرهای سبک صفوی است که در میبد استان یزد، بلوار قاضی میرحسین واقع شده.

این بنا با شیوه معروف چهار ایوانی و با آجر ساخته شده. ساختمان این کاروانسرا شامل ساباط، ایوان های بیرونی، هشتی ورودی، حیاط مرکزی، حوضخانه و مهتابی و چهار هشتی زیبا و فضاهای سر پوشیده شرقی و غربی و یکصد ایوان و اتاق و اجاق برای استفاده کاروانیان می باشد.

ورودی کاروانسرا در میانه جنوبی آن در داخل یک مسیر سر پوشیده (کوچه و ساباط) که اصطلاحاً سول نامیده می شود، قرار دارد. همچنین درب چوبی بزرگی در ورودی بنا نصب شده است که بیانگر سیستم امنیتی کاروانسرا می باشد. محوطه های خارجی و داخلی این بنا دارای ایوانها، اطاقها و فضاهای سرباز و سر پوشیده و اماکن متنوع برای اقشار مختلفی است که همراه کاروان بوده اند. حیاط کاروانسرا دارای 24 حجره می باشد که در مجموع تعداد حجره های داخلی و خارجی این بنا به 100 حجره می رسد. در میانه حیاط کاروانسرا حوضچه کوچکی (حوضخانه و مهتابی) واقع است که آب قنات در آن جاری است. یکی دیگر از اجزای این مجموعه آب انبار بزرگی است که در جوار آن بنا شده.

آب انبار این مجموعه دارای یک گنبد آجری و چهار بادگیر بلند است. در بنا کتیبه ی تاریخ دار یافت نشده است؛ اما بر کتیبه ورودی همین آب انبار، که به "آب انبار کـُلار" معروف است، تاریخ 1070 خوانده می شود. چون طرح آب انبار کاملا با طرح کاروانسرا هماهنگ است، می توان گفت که احتمالا دو بنا را هم زمان ساخته اند.

محمد مفید مستوفی، در جامع مفیدی، بانی کاروانسرای میبد میرزا محمد امین فرزند خواجه محمد علی یزدی معرفی شده است؛ و صفاء السلطنه در گزارش کویر، بانی کاروانسرا را محمد ولی میرزا معرفی کرده است. محمد ولی میرزا فرزند فتحعلی شاه قاجار و حاکم یزد بوده و کاروانسراهای متعددی از جمله کاروانسراهای ساغند و خرانق و علی آباد را در این منطقه ساخته است. بنا بر کتیبه ی آب انبار، بانی آن میرزا محمد سمیع فرزند محمد ابراهیم بوده و به سرکاری خواجه محمد تقی فیروزآبادی بنا شده است. در پایان این کتیبه، نام خطاط آن، محمد یزدی ذکر شده است.

این بنا که در لیست آثار دوره صفویان معرفی شده است، به شیوه قاجاری ساخته شده است.  همچنین در منابع آمده است که ساختمان سبک صفوی هنوز استوار مانده و به احتمال زیاد بر ویرانه های کاروان سرایی قدیمی تر بنا شده است. در جلو این کاروانسرا، بازارچه ای بوده که سقف چارسوی آن فرو ریخته بود و در سالهای اخیر، بازسازی شده است. قسمتهای دیگر کاروانسرا نیز بر اثر نفوذ رطوبت و به مرور زمان آسیب دیده بود که اکنون کاملا مرمت شده است.

کاروانسرا میبد هسته اصلی یکی از کامل ترین مجموعه های راهداری بوده و بناهایی مانند چاپارخانه و آب انبار و یخچال در جوار آن قرار داشته است. در میانه کاروانسرا، حیاط مریع شکل وسیعی با گوشه های پخ وجود دارد. گرداگرد حیاط را ایوانچه ها و حجره های پشت آنها فراگرفته است.

در میانه هر ضلع نیز، ایوانی قرار دارد؛ ولی چون ارتفاع این ایوانها معادل ارتفاع ایوانچه هاست، نمود کمتری دارند. بعلاوه تفاوت اندک دهانه ی ایوانها با دهانه ی ایوانچه ها از اهمیت و تشخص ایوانها کاسته است. در کل، در این کاروانسرا، سطح کمتری به حجره ها اختصاص یافته است؛ به طوری که بعضی از حجره ها مساحتی به اندازه ایوانچه مقابل خود دارند. در چهار گوشه حیاط، فضاهای هشتی مانندی قرار دارد که راه اسطبلها و انبارها و پلکانهای بام از آنهاست. اسطبلها، برخلاف معمول، نه به صورت حلقه ای به دور بنا، بلکه تنها در پشت جبهه های شرقی و غربی قرار گرفته اند. کاروانسرا انبارهایی نیز دارد که فضاهایی کشیده است و در پشت حجره های جبهه های شمالی و جنوبی قرار دارد.

راه ورود به کاروانسرا از ضلع شمالی آن است، و در مقابل سردر آن، ورودی آب انبار واقع است. این دو بنا در دو سوی بازارچه ای قرار دارند و ورودی هر دو در چارسوی مرتفع این بازارچه واقع است. دستگاه ورودی کاروانسرا فاقد هشتی است و مستقیما به ایوان شمالی گشوده می شود، ولیکن گشادگی انتهای ایوان به نوعی نقش هشتی را ایفا می کند. در میانه حیاط  کاروانسرا، حوضخانه ای هشت وجهی قرار دارد که آب قنات به آن وارد می شده و حوض را پر آب می کرده است. احداث این فضا در میانه حیاط از ممیزات کاروانسرا میبد است. حوضخانه فضایی خنک و دلپذیر در گرمای تابستان کویر بوده است و غرفه هایی برای استراحت کاروانیان در پیرامون آن ساخته اند. این کاروانسرا به سبب استقرار در جوار قلعه و نزدیکی به شهر امنیت کامل داشته و شاید به همین علت فاقد عناصر دفاعی، مانند برج است. چاپارخانه مجاور کاروانسرا امروزه مرمت شده است.