فهرست مقاله
دوره ارکائیک
معبد آپولو
با سیلیکای پستئوم
دوره کلاسیک معماری یونان
دوره کلاسیک پیشین معماری یونان
جنوب شرقی پارنتون
ساختمانهای آکرو پولیس
معبد آتنا الهه پیروزی
ارختئوم آکروپولیس
دوره هلنی
معبد آپولون
معبد زئوس
تئاتر اپیداوروس
دوره
های بررسی تاریخ هنر و معماری یونان: هنر و معماری یونان دارای فراز و
نشیبهای فراوانی در طول تاریخ بوده است. و بر همین اساس می توان هنر یونان
را در چهار دوره معماری را در سه دوره از آن مورد بررسی قرار داد. الف) هنر
دوره هندسی: به آثار هنری پیش از دوره آرکائیک اطلاق می گردد. که در آن بر
روی سطوح ظروف سفالی از طرحهای منظم هندسی استفاده شده است. ب) هنر و
معماری دوره آرکائیک (کهن) ۶۳۰ تا۴۸۰ ق . م ج) هنر و معماری دوره کلاسیک
۴۸۰ تا ۳۳۰ ق . م د)هنر و معماری دوره هلنی ۳۳۰ تا ۲۷ ق . م اینک به بررسی
معماری یونان در هر یک از دوره های فوق الذکر بویژه سه دوره کهن, کلاسیک و
هلنی می پردازیم. ۱- معماری دوره کهن (آرکائیک): در این زمان, دوره هندسی
جای خود را به مرحله یا «شیوه خاور مآبی»دوره کهن داد. این مرحله, مرحله
گذرایی بود و پس از آن عناصر تازه ای از هنر, با هنر اصیل یونانی پیوند
خورد و شیوه ای جدید پدید آورد که سبب بنیان و پیشرفت هنر یونان گردید. این
دوره را به نام «دوره کهن» نام گذاری کرده اند که از اواخر قرن هفتم پیش
از میلاد آغاز شده و تا شروع جنگهای ایران و یونان در زمان خشایار شاه
هخامنشی (۴۸۰ ق م) ادامه داشته است. پیامد روابط جدید با شرق, ظهور پیاپی
جانوران و هیولاهای مرکب متعلق به خاور زمین در سطح ظروف یونانی بود, با
این مضامین در هنر بین النهرین و مصر آشنا شدیم. شیر, ابولهول, شیربالدار,
آدم تنه اسبی(مینوتور). پیکر تراشی: گرایشهای تکامل پیکر تراشی در یونان
درست همانند گرایشهایی است که در نقاشی سفالینه هاست. یعنی مرئی و قابل
توصیف اند. پیکره های مفرغی پسر و دختر یونانی که در سال۶۸۰ ق م ساخته شده
اند, سرآغاز دوره کهن است. جامه های بلند و مجلل این پیکره ها را می توان
دلیلی بر ساخته شدن آنها در ایوانی دانست. زیرا در اینجا بود که دولتهای
ثروتمند یونانی, سلیقه و علاقه خاورمآبانه خود را به تزئینات گرانبها و
پیکر شکوه در زندگی و هنر گسترش دادند. پیکره سازی یونان فقط مختص پیکر
تراشی جدای از معماری نیست, بلکه بخش عظیمی از پیکر تراشی این دوره جزو
تزیین ساختمان معابد است، که به صورت شهر آیگینا در قرن ششم ق . م اشاره
کرد
نقش
برجسته استفاده شده است. بی شک آغاز جنگ های ایران و یونان تاثیری در
توسعه هنر دوره کهن داشته است، گرچه از برخی جهات محدودیتهایی داشته، اما
با تحولی که به ویژه در شناخت مواد اولیه و استفاده از آن حاصل گردید، موجب
تحولات و پیشرفت هنری این زمان شد هنرمند این دوره دقت خود را بیشتر صرف
شناخت ماده ای نمود که با آن اثر هنری را پدید آورده است. و براساس سنت
حاکم بر جامعه خود را در قید و بند ساختن نمونه ها و انواع محدود هنری
گرفتار کرده، و در حقیقت بیشتر به الگو سازی پرداخته است. معماری: در دوره
کهن دو مسیر هنری در شهرهای تحت نفوذ یونانیها برقرار بود، یکی از هنر دور
یک که مشخص با رسمیت و صلابت و بی پیرایه در سرزمین یونان قرار داشت و
دیگری شیوه هنری یونیک که دارای ظرافت بیشتر و خاص خود بود و در ناحیه
آتیکا بود و پایتختش آتن واقع در کناره جنوب شرقی سرزمین مرکزی یونان و
جزایر اطراف آن در دریای اژه و همچنین بخش غربی آسیای صغیر، آن زمان مجزا
بود. آثار معماری این دوره با استفاده از قطعات سنگهای تراشیده شده و بدون
ملات ساخته شده اند که در مرحله اولیه در ساخت معابر از چوب برای ستون ها و
پوشش سقف ها و آجر برای دیوار و سنگ صرفا برای پی ساختمان استفاده شده
است. معابد کوچک و ساده بودند و کم کم فرم اصلی خود را یافتند. از قدیمی
ترین معابد این دوره می توان از «معبد هرا» در «آلیمپ» یاد کرد که به شیوه
دوریک و در سال ۶۰۰ ق م ساخته شده است. ابعاد آن ۵/۱۸* ۵۰ متر و بلندی
ستونهای آن ۴۰/۵ متر است. سقف شیروانی آن سفالی است. در داخل مقصوره دو
ردیف ستون قرار دارد، و از خشت و سنگ و بویژه در پی از سنگهای نتراشیده
استفاده کرده اند.
معبد
آپولو در شهر «کورینت» یکی از بناهای قدیمی یونانی است که هنوز بعضی از
ستونهای آن به جا مانده است . معبد به شیوه دوریک کهن و در قرن ششم ق م
ساخته شده است. در این بنا ارتفاع ستونهای دوریک کوتاه و هنوز در مرحله
آغازین بوده است بالشتگ سر ستون نیز از این وضعیت تبعیت کرده است.
در
جنوب ناپل واقع است و در حدود ۵۵۰ ق. م شده است. این بنا نمونه ای از سبک
دوریک کهن به شمار می رود. پژوهندگان اولیه به دلیل تشابهی که بین این
ساختمان و با سیلیکای رومی وجود داشته، آن را «باسیلیکا» نامیدند. لذا بنای
پستئوم معبدی است، دور ستونی با ستونهای سنگی و خوش ترکیب و مودب و فواصل
فشرده، سر ستونهای بزرگ و جسیم و بالش گونه در زیر اسپری عظیم که ستونها را
به طرز متناسبی کوتاه نمایان کرده است. ضخامت ستونها و فاصله کم کم
احتمالاً دلیلی ساختمانی دارد. معماران در این دوره نمی توانسته اند به
مقاومت مصالح مورد استفاده اطمینان داشته باشند. لذا به طور منطقی بر
استحکام کارشان افزوده اند، مثلاً در گوشه های بنا سر ستونهای بالشتکی شکل
بزرگتر شده و سطح اتکا به نفس فواصلی که توسط سنگهای حمال پل بندی شده،
افزایش یافته است.
دوره
کلاسیک، دوران ثبات و شکوفایی تمدن و هنر یونان است. قرن پنجم و چهارم را
باید بهترین ایام تحول و تکامل معماری یونان به شمار آورد. این دوره با
عظمت، پس از پیروزی های درخشانی آغاز، و با اقدامات کشور گشایانه اسکندر
مقدونی پایان پذیرفت. این فصل از حیات یونان نتیجه و مولود دوران باستانی و
مقدمه دوران هلنیستی بوده است.هنر دوره کلاسیک که چکیده تاثیرات اجتماعی و
مذهبی یک ملت است در نهایت کمال و پختگی عرضه شده در هنرهای باستانی جای
ویژه ای را به خود اختصاص داده است. یونانیان موفقیت و پیروزی های خود را
در جنگ ها مرهون خدایان می دانستند و همین مسأله در هنر و معماری سرزمین
شان کاملاً محسوس است.مرکز فعالیت های هنری عصر کلاسیک در شهر آتن بوده
است.
آتنی ها که گردآوری تکه سنگ های پراکنده آکروپلیس آتن را پس از ویرانی شهر
در سال ۴۸۰ ق . م کسر شأن خود می دانستند، به رهبری پریکلس نیرو استقلال
جدیدشان را با بازسازی کامل آکروپلیس که در واقع یکی از بزرگ ترین پروژه
های ساختمانی جهان باستان تا پیش از روزگار رومیان بود، به جهانیان نشان
دادند.پلوتارک یکی از مورخین یونانی در ۵۰۰ سال پس از بازسازی آکروپلیس می
نویسد: «کارهای پرویکلس مخصوصاً از این لحاظ ستودنی اند که شتابان ساخته
شده اند، برای آنکه قدرت های جدید دوام بیاورند زیرا هر کار خاصی که او
انجام می داد بی درنگ حتی در آن زمان که تازگی داشته عنوان کاری باستانی
شناخته می شد و دلیلش زیبایی و ظرافت آن کار بود و با این حال کار مزبور از
لحاظ نیرو و تازگیش، امروز نیز چنین است که گویی تازه انجام شده است. در
آن کارها گونه ای شکفتگی و تازگی وجود دارد که غبار گذشت زمان را از چهره
شان می زداید.»معماری دوره کلاسیک به رهبری و پشتیبانی فیدیاس معمار و
پیکرتراشی که در دولت یونان مقام وزیر هنر را داشت، به اوج و رونق خود
رسید. با اینکه درباره معماری این دوره نوشته ها بسیار است، ولی باید به
چند بنای مهم اشاره کرد. شهر آکروپل یا ارگ آتن که بر روی تپه ای ساخته شده
از اقدامات بزرگ معماری این معمار است.بنا به گزارش سایت آفتاب در کتاب
آشنایی با معماری جهان آمده است
معماری این دوره از جنبه های فنی پیشرفت های شایانی کرد.
سنگ های مورد استفاده دیوارها به طور کا مل تراش خورده و با بستهای فلزی
با دقت بسیار نسبت به دوره کهن در کنار هم قرار گرفتند نصب سفال های بامپوش
نیز بر همین منوال پیشرفت نمود.یکی از مجموعه بناهای باشکوه یونان در عصر
کلاسیک آکروپلیس در شهر آتن است. این مجموعه به رهبری «پریکلس» در اواخر
قرن پنجم ق . م یعنی هنگامی که آتن به دوره قدرت رسیده بود احیا گردید.
بزرگ ترین کاری بود که در تاریخ معماری یونان پدید آمد و موجب آن شد که
عالی ترین یادگاری از دوران اعتلای هنر بر جای بماند. همه بناهای آکروپلیس،
هنر معماری دوره کلاسیک یونان را در آن هنگام که به کمال رشد خود رسیده
بود به منصه ظهور رسانده است.این مجموعه شامل بناهای: معبد پارتنون،دروازه
«پروپالایا»، معبد ارختئوم، معبد آرتمیس، معبد الهه پیروزی «نیکه»،
نگارخانه «کالکوئیکی»، محل معبد قدیمی آتنا و چند بنای کوچک است.
| دوره کلاسیک پیشین معماری یونان |
از
بناهایی که در آکروپولیس ساخته شد، پارتنون (معبد مقدس آتنا پارتنوس)
نخستین و بزرگترین بنا بود (تصویر ۱۶۲). معماران آن ایکتینوس و کالیکراتس
بودند و پیکره های تزیینی آن به سرپرستی فیدیاس دوست پریکلس و یکی از
بزرگترین پیکرتراشان جهان ساخته و نصب شدند. پارتنون از لحاظ نقشه ساختمانی
(تصویر ۱۶۱) یک معبد دورستونی است و عرض آن اندکی از یک دوم طولش بیشتر
است. مقصوره ی پارتنون به دو بخش تقسیم شده است: در بخش بزرگتر تندیس آتنا
پارتنوس از عاج و طلا، به بلندی تقریباً دوازده متر و کار فیدیاس پیکرتراش
قرار گرفته بود: بخش کوچکتر به عنوان گنج خانه اتحادیه دلوس طراحی شده بود،
ولی بخش عمده پولی که اعضای اژه ای این اتحادیه به گنج خانه سرازیر می
کردند صرف اجرای پروژه های ساختمانی جاه طلبانه پریکلس می شد. درون دو
اتاق، به طرق متفاوت آراسته شده بود. خود مقصوره دو ردیف ستون کوچک برای
نگه داشتن سقف دارد، هدف از ساختن این دو ردیف، با آنکه مدتها مورد بحث
قرار داشته، به گفته بعضیها ایجاد بالاخانه یا رواقی بوده است تا بازدید
کنندگان از آنجا بتوانند تندیس آتنا را ه پی اش هنوز بر هم جا مانده است
ببینند. این گنج خانه چهار ستون تکی به شیوه یونیک داشت – یکی از چندین
ویژگی یونیک در ساختمانی که بدون آنها دوریک می شد، ویژگی بعدی کتیبه
پیوسته تندیس است که دورادور دیوار بیرونی و مقصوره می چرخد. پارتنون،
صرفنظر از این اجزای یونیک، عصاره ای از معبد کلاسیک دوریک است و اوج
پالایش این شیوه به شمار می رود.
بنای
امروزی پارتنون، یک رستوران است. پارتنون در جریان تاریخ طولانیش دستخوش
تحولات بسیار شده است. زمانی یک معبد یونانی بود، زمانی یک کلیسای مسیحی و
زمانی دیگر یک مسجد عثمانی شد. مقصوره ی پارتنون در سال ۱۶۸۷ انبار مهمات
تُرکهای عثمانی در جنگ با ونیزیها شده بود. یکی از گلوله های ونیزیها به
هدف خورد و در نتیجه، مرکز ساختمان را منفجر کرد. در طی یکصد سال گذشته،
ستون بندیهای پارتنون را به حالت نخست بازگردانده اند ولی مرکز آن همچنان
به صورت یک ویرانه برجا مانده است.
پارتنون با وجود خرابی و وضع ناگوارش، احتمالاً بیش از هر ساختمانی در
جهان مورد مطالعه و اندازه گیری دقیق قرار گرفته است. نتیجه این مطالعه
کنجکاوانه کشف این حقیقت بود که سازندگان پارتنون می خواسته اند در همه
جزییات کارشان به زیبای بی مانندی دست پیدا کنند؛ «ظریفکاریهای» این
ساختمان، به صورت موضوعی درجه دوم در تاریخ معماری یونان درآمده است. اگر
چیزی وجود داشته باشد که بخواهیم از شیوه جدی دوریک انتظار داشته باشد این
است که خطوطش باید به طرزی خشک و هماهنگ مستقیم و شاقول باشند؛ با این حال
در بنای پارتنون، تعداد خطوط مستقیم بسیار کم است؛ مثلاً سکوی پله دار آن
از چنان تحدب ظریفی برخوردار است که انحنایش تقریباً احساس نمی شود، فقط در
صورتی که بیننده در یک انتهای سکو بایستد و از آنجا مستقیماً به انتهای
دیگر نگاه کند، انحنای آن را که در سراسر اسپر تکرار شده است خواهد دید.
ستونها شیب ملایمی به درون دارند و فاصله های میانشان یکنواخت نیست، بلکه
در چهار نبش معبد به یکدیگر نزدیکتر می شوند. گذشته از این قطر تمام ستونها
ثابت نیست و در دو سوی نبشها قدری بر قطر آنها افزوده می شود. تحدب خوش
تناسب ستونها، که گونه ای شناوری و نرمش کشیده چون عضلات آدمی به نیمرخ
آنها می بخشد، از همان ظرافتی برخوردار است که در انحنای خفیف سکوی پله دار
و اسپر دیدیم.
این
انحراف از معیار مکانیکی، شاقول و لبه راست، بی هیچ تردیدی، عمداً صورت
گرفته است. نمونه هایی از آن در معابد دیگر نیز یافت شده است؛ ولی
تفسیرهایی که از این ظریفکاریها به عمل آمده، با یکدیگر «نمی خوانند». برخی
گمان می کنند که انحرافهای مزبور جنبه ای صرفاً کارکردی داشته اند و مثلاً
انحنای خفیف سکوی پله دار باعث تسهیل زهکشی می شده یا شاید نوعی پیش بینی
برای نشست بخش میانی ساختمان بوده است. برخی دیگر معتقدند که هدف از این
انحرافات از اصول دقیق فنی، اصلاح خطای دید آدمی بوده است – یعنی خطای دید
ممکن است ستونهای دارای نیمرخ دقیقاً عمود را متمایل و ناتوان به نظر
برساند. مطابق نظر دیگری، ذوق یونانی این ظریفکاریها را برای تکمیل زیبایی
ساختمان و یکپارچه نمایاندن آن با محیطش لازم تشخیص می داده است؛ مثلاً حد
انحنای رو به پایین سکوی پله دار، زمین است و باعث می شود که قاعده نمای
ساختمان از لحاظ بصری محکم و نیرومند به نظر برسد. حدس منطقی می تواند چنین
باشد که هدف از ساختمان پارتنون آفریدن بنایی در ورای منطق مهندسی بوده
است. یعنی می بایست همچون پیکره ای عظیم پنداشته و ارزیابی می شد که از
نرمش، جهش و سرزندگی پیکره آدمی در قالب یک تندیس برخوردار است. بدین
ترتیب، جزییات را طوری طراحی می کردند که با تناسبی ملایم در کنار یکدیگر و
به طرزی زنده نما در قالب کل ساختمان بگنجند، که این البته به معنی غلبه
خط منحنی بر خط مستقیم است. این مخصوصاً از تحدبهای خوش تناسب ستونهای
پارتنون پیداست و نشان می دهد که ستونهای مزبور با بزرگتر شدن خطوط کناری
فشرده شان در برابر بار سنگین از خود واکنش نشان می دهند و کارکردشان را نه
به طور مکانیکی بلکه به طور ارگانیک بیان می کنند.
بخشهایی از ساختمان رنگ آمیزی شده بودند. این رنگ آمیزی، زمینه ای پدید می
آورد که پیکره آتنا در آن روشنتر دیده می شود و احتمالاً دارای اهمیت
بیشتری به نظر می رسید، حدود بالایی ساختمان را در زمینه آسمان درخشان آتن
مشخص می ساخت به طوری که نسبتهای اصلی معبد به طرزی شکننده نشان داده می
شدند و کسی نمی توانست آنها را به غلط تفسیر کند. رنگ در عین حال باعث
متمایز ساختن و مجزا نمایاندن بخشهای مرئی ساختمان از یکدیگر می شد.
اصرار
بر وضوح در استدلال، که به اختراع منطق توسط یونانیان انجامید، در
«استدلالهای» طرحهای معماری ایشان نیز با همان قدرت وارد عمل می شود.
متأسفانه آن پیروزی اولیه اندیشه یونانی یعنی قیاس صوری را با سه حکمش که
به نتایج درست منطقی می انجامند، نمی توان مو به مو بر شیوه دوریک منطبق
ساخت. همچنانکه بررسی یکی از گوشه های پارتنون (تصویر ۱۶۳) نشان می دهد،
معماری یونانی به اندازه منطق یونانی، «منطقی» یا خردگرایانه نبود. کتیبیه
دوریک بر طبق سه قاعده انعطاف ناپذیر، سازمان داده می شد: (۱) دقیقاً در
بالای نقطه مرکزی هر ستون باید چند سه ترکی وجود داشته باشند؛ (۲) در بالای
بخش یا نقطه مرکزی فاصله میان ستونها باید یک سه ترکی وجود داشته باشد؛
(۳) سه ترکی های واقع در گوشه های کتیبیه باید چنان به یکدیگر برسند که
فضایی خالی باقی نماند. ولی «استدلال» معماری، درست از آب در نمی آید. قیاس
صوری منطقی ناقص است؛ زیرا قاعده سوم یعنی «نتیجه» را نمی توان با قاعده
نخست هماهنگ کرد: اگر قرار باشد سه ترکی های گوشه ها به یکدیگر برسند، نمی
توان آنها را درست بر بالای نقطه مرکزی ستون نبشی قرار داد. این اشکال، با
آنکه چاره ای ندارد، ممکن است به نظر ما، حتی در ساختمانی که هدفش رسیدن به
کمال در تمام جزییات بود، عیبی کوچک باشد. یونانیها می خواستند مطمئن
باشند و در منطقه، روشی برای منطبق ساختن چندین عبارت بر یک قاعده ابداع
کردند تا آنها را معتبر گردانند؛ ولی در معماری دوریک، چیزی برجا مانده
بود، یعنی چیزی وجود داشت که در جایی نمی گنجید. این احتمالاً در نظر
یونانیان مانند اعداد سنجش ناپذیر یا «اصم» (مانند جذر عدد ۲)، چیزی مزاحم
بود زیرا هیچ حد یا تعریفی ندارد. (مطابق یک افسانه منحصر به فرد و مهم
یونانی، انسانی که نخستین بار به رمز اعداد اصم پی بُرد در یک حادثه کشتی
شکستگی به هلاکت رسید «زیرا چیزی که قابل بیان نباشد و بی شکل باشد باید تا
ابد از نظرها پنهان بماند»!) درست مانند ریاضی دانان و منطق دانان و به
شیوه ای که ایشان با تناقضی گیج کننده در نتیجه گیریهایشان رو به رو می
شدند، معماران و هنرمندانی نیز که هدفشان دست یافتن به کمال بود احتمالاً
این مسأله سه ترکی های گوشه ای را مایه مزاحمت و حواس پرتی می دانسته اند.
در عمل، این اشکال، احتمال دارد که به زوال شیوه دوریک – که در سده چهارم
پیش از میلاد آغاز شد – و به پیدایش شیوه های یونیک و کورنتی که با کتیبه
های پیوسته شان این اشکال را از میان برده اند، کمک کرده باشد.
دسته راه پیمایان برای رسیدن به پارتنون، راهش را از سطح پایینی شهر آتن کج می کرد، از شیب آکروپولیس بالا می رفت و از دروازه ای فخیم به نام پروپالایا
(«سردر ورودی») که یکی دیگر از بناهای پرخرج و با شکوه طرح ساختمانی
پریکلس بود می گذشت ساختمان این سردر ورودی، که در فاصله سالهای ۴۳۷ و ۴۳۲
پیش از میلاد به دست منسیکلس معمار ساخته شد، بلافاصله پس از تکمیل بنای پارتنون
آغاز شد ولی هیچگاه به پایان نرسید، شاید علت آن تا حدودی تحمیل هزینه های
جنگ پلوپونزی بوده باشد. عده ای نیز معتقدند که چون یکی از بالهای آن را
از معبد ارتمیس برائورونیا می گذشت ساختمانش متوقف شد. طرح سردر
ورودی، شکل تکامل یافته و ظریف دروازه ای است مشتمل بر بخشی از دیوار شهر و
تالار دروازه که در دو جناحش ساختمانهایی شامل یک کتابخانه و شاید نخستین
تالار نقاشی یا نگارخانه (پیناکوئیکی) در تاریخ جهان ساخته شده اند.
در اینجا اشخاص می توانستند پس از پیمودن سربالاییهای تند و پیش از راه
افتادن به سوی اماکن مقدس واقع بر قله تل آکرو پولیس در محیطی
آراسته و زیبا استراحت و نفسی تازه کنند. در ساختمان سردر ورودی، تغییراتی
نسبت به نظم شیوه دوریک دیده می شود، بدین معنی که فاصله بین ستونهای مرکزی
بیشتر شده است تا در راهرو جای بیشتر و بزرگتری ایجاد شود و همچون بنای پارتنون
دارای برخی عناصر یونیک مانند ستونهای داخلی در امتداد راهرو و بلندتر شدن
ارتفاع سقف در موارد لازم برای نگهداری از سقف بنای مرکزی است.
معبد آتنا آلهه پیروزی، آکروپولیس، آتن ۴۲۷ – ۴۲۴ ق م.
معبد
کوچک و زیبای آتنا الهه پیروزی به شیوه یونیک، که در فاصله سالهای ۴۲۷ و
۴۲۵ پیش از میلاد به سرپرستی کالیکراتس معمار ساخته شد (تصویرهای ۱۴۲ ج ،
۱۶۱ و ۱۷۰) کهن ترین بنای تماماً یونیک موجود در تل آکروپولیس است. پیش از
آن، شیوه دوریک در ساختمان بنای کامل چند گنج خانه در اولمپیا و دلفی در
سرزمین اصلی یونانی به کار گرفته شده بود (مثلاً در گنج خانه سیفنوسیها،
تصویر ۱۴۹) و این گنج خانه ها را جزیره نشینان دریای اژه ساخته بودند نه
ساکنان سرزمین اصلی یونان، پس از برقراری حاکمیت آتن بر جزایر مزبور بود که
راه نفوذ عناصر معماری یونان شرقی و یونیک بدان گشوده شد.
این معبد کوچک دارای ستون بندی خلفی و قدامی در نقطه ای قرار گرفته که
سابقاً یک دژ دفاعی میسنی در نزدیکی سردر ورودی بود و در مقایسه با شیوه
جدی دوریک آن، این ساختمان ظریف و بسیار متناسب، تضادی آشکار داشت و بر
تأثیرگذاری هر دو بنا می افزود
۱۷۰- ارختئوم آکروپولیس، آتن ۴۲۱ تا ۴۰۵ ق م . (نمای جنوبی)
از دیگر بناهای یونیک در تل آکروپولیس معبد ارختئوم ، که در پایان برنامه ساختمانی پریکلس برپا داشته شد. ارختئوم
که در فاصله سالهای ۴۲۱ و ۴۰۵ پیش از میلاد ساخته شد نقشه ای بس عجیب دارد
و با هر معبد یونانی دیگر متفاوت است. نام این معبد از نام ارختئوس
قهرمان افسانه ای آتن گرفته شد و خود معبد نیز تا اندازه ای به او اختصاص
داشت. ویژگیها و مشخصات غیرعادی بسیاری که در این معبد دیده می شود تا
اندازه ای نتیجه ناهمواری و نامنظمی محل ساختمان و تا اندازه ای نیز نتیجه
تعداد زیارتگاههایی است که در درونش گنجانده اند. به گفته پاوسانیاس جغرافیادان و مورخ یونانی سده دوم میلادی، ارختئوم در محل قدیمی برگزاری رقابت تن به تن بین پوسیدون و آتنا برای مسلط شدن بر شهر آتن، یعنی موضوع مجموعه تندیسهای سنتوری غربی پارتنون، ساخته شد. در همین نقطه، تخته سنگی وجود داشته که به روایتی نوک نیزه سه شاخه پوسیدن بر آن کوبیده شده بود، چشمه آب شوری بوده که در اثر اصابت نیزه سه شاخه پوسیدن از زمین جوشیده بود و درخت زیتون آتنا
نیز در آنجا روییده بود. آرایش متقارن این بنا نیز که احتمالاً در نقشه
اصلی مورد نظر نبوده است، می تواند بازتابی از یک از هم گسستگی و «فشار»
حاصل از شکست قریب الوقوع و نهایی آتن در جنگ پلوپونزی به سال ۴۰۴ پیش از میلاد بوده باشد. بدین ترتیب، ارختئوم آنچنان
که در نقشه پیش بینی شده بود تکمیل نشد و می توان چنین فرض کرد که در نقشه
اصلی پیش بینی شده بود که نمای غربی چنان بسط داده شود تا رواقهای شمالی و
جنوبی بتوانند در مرکز دیوارهای دراز و خالی از تزئینات واقع شوند. در
نماهای قائم بازسازی شده از اضلاع شرقی و غربی (تصویر ۱۷۱) می توان دید که
در سمت شرقی، سطوح متفاوت کتیبه ها به طرز ملایمی تطبیق داده شده اند، حال
آنکه در مورد سمت غربی چنین می نماید که اینجا را شتابان به پایان برده اند
و دیوار را با نیمه ستونهای چسبیده به آن طوری ساخته اند که فاصله های
میان ستونها را بتوانند با شبکه های مفرغی ببندند. از این ستونهای درگیر،
به ندرت در معماری رومی رواج و محبوبیت فراوان می یابد. اگر کسی با پاره ای
تصورات خشک درباره شیوه معماری یونانی به این بنا بنگرد، تأثیر و نتیجه
کلی ممکن است مأیوس کننده باشد، لیکن قرینه سازی ارختئوم، به عنوان عامل مکمل وحدت متقارن پارتنون بی نهایت مؤثر است همچنان که دختران ایستاده رواق دوشیزگان، ستونهای دوریک پارتنون را تکمیل می کنند. گذشته از این، جزئیات حکاکی شده ارختئوم از لحاظ زیبایی مهذبشان، بی نظیرند.
برای
نخستین بار یک تاریخدان آلمانی در سال ۱۸۳۶ میلادی واژه «هلنیسم» را بکار
برد، و پس از آن این نام به دوره ای از تاریخ سیاسی و فرهنگی و هنری یونان
که مشخصه آن پدید آمدن دولتها در مناطق امپراتوری یونان پس از مرگ اسکندر
بود، اطلاق گردید. این دوره از سال ۳۳۰ ق م تا ۲۷ ق م تداوم یافت. محدوده ی
جغرافیایی هنر هلنی از شمال تا جنوب روسیه، از شرق تا هند و از جنوب مصر و
شمال آفریقا و از طرف غرب کناره های مدیترانه، فرانسه و اسپانیا بوده است.
شهر تاکسیلا در پاکستان جزو آثار دوره هلنی است. پیروزی اسکندر مقدونی
موجب گسترش تمدن و هنر یونان به سایر نقاط گردید . تا آنجا که نیمی از جهان
آن روز را زیر سلطه خود قرار داده بود. این گسترش روز افزون موجب گردید که
هنر اصیل یونان، تعمیم و اعتبار خود را از دست بدهد و در اغلب موارد
منحصراً برای عظمت مادی و شکوه و جلال کاخهای حاکمان مقتدر بکار رود و از
طرفی این دوره از نظر هنری و فرهنگی تحت نفوذ عناصر فرهنگی و هنری مشرق
زمین قرار گرفت و به این ترتیب هنری متبلور گردید که آنرا «یونانی مابی»
(هلنیسم) نام نهاده اند. البته برخی از پژوهندگان معتقدند که هنر دوره هلنی
یا یونانی مابی دنباله مستقیم تحولاتی است که نه در زمان اسکندر بلکه
پنجاه سال پیش از آن روی داد. پیکره سازی: در دوره ی هلنی یونانی ها در
پیکره سازی تجسم آلام جسمی و اضطرابها و جنبش های نامنظم و تشویق آمیز روح و
جسم را که از مشرق زمین اقتباس کرده بودند، نشان دادند. مهمترین و بهترین
آثار هنری در آسیای صغیر یافت شده است، از نمونه های ارزشمند آن پیکره های
نقش بر جسته های نمالی شمالی معبد زئوس در «پرگاموم» است که به بهترین شیوه
ساخته و پرداخته شده است. معماری: پس از تسخیر مشرق زمین توسط اسکندر
مقدونی، امتزاجی از اندیشه ها، دینها و هنرهای غربی و شرقی پدیدار شد، که
موجب تغییر و دگرگونی در معماری یونانی گردید.
گوناگونیها،
پیچیدگیها و پیشرفتهای چشمگیر فرهنگ هلنی به یک شیوه معماری با مقیاسی
بزرگ و تنوعی پر دامنه به مراتب فراتر از آنچه کشور – شهر کلاسیک می توانست
بطلبد، نیازمند بود. فعالیـهای ساختمانی از مراکز قدیمی واقع در سرزمین
اصلی یونان به شهرهای پر رونق پادشاهان هلنی در آسیای صغیر (ترکیه) که
مرکزیت بیشتری برای دنیای هلنی داشتند، انتقال یافت. مقیاس بزرگ و گسترش
استادانه فضاهای درونی بناها که این یکی از ویژگیهای معماری هلنی بود،
معماری خانگی را گسترش می دهند که پلیس های سنتی این شرایط را ایجاد نمی
کردند از بناهای مهم این دوره می توان به
در
«دیدوما» نزدیک شهر «میلتوس» در آسیای صغیر (ترکیه) و تئاتر سر گشاده
اپیداوروس اشاره کرد. معبد آپولون: این بنا در شهر دیدوما ؛ شهر ایونیک کهن
در ساحل غربی آسیای صغیر (ترکیه) واقع اشت. این معبد ایونیک و دور ستونی
بر روی پایه ای هفت پله ای در ارتفاع تقریباً ۴ متری سطح مقصوره ی آن که
عملاً بی سقف و رو به آسمان باز مانده بود ساخته شده است. ابعاد آن ۵۱*۱۰۸
متر و ارتفاع ستونهای پیرامونش ۵/۱۹ متر است. دارای تالاری گود پر از ستون
است که مقدم بر یک کفش کن ساخته شده است. و از آنجا که پلکان بزرگی به عرض
پانزده متری به سوی حیاط رو باز معبد سرازیر می شود، راه دسترسی بسیار
شکوهمندی برای زیارتگاه کوچک آن که دارای ستون بندی خلفی و محل نگهداری از
پیکره پرستشی است، فراهم می آید. این طراحی پیچیده فضای درونی تالارهای
بزرگ، مستقیماً به شیوه ی رومی پس از خود می انجامد و گسست چشمگیری از
معماری کلاسیک یونان به شمار می رود که بر نمای بیرونی ساختمان تقریباً به
عنوان یک تندیش تاکید می کرد و درون آن را تقریباً ساده رها می کرد. شهر
«پرگاموم» در آسیای صغیر ، با داشتن معابد و پیکره های بسیار شهر بزرگ عصر
هلنی محسوب می شود. در این شهر به تقلید آکروپلیس آتن، مجموعه ای بر پا
گردید که دارای معابدی برای خدایان یونانی بود.
بنایی
است با شکوه و عظمت بسیار که در حدود سال ۱۸۰ ق م پسر و جانشین «آتالوس»
اول به عنوان مذبح با شکوهی به یاد پیروزیهای پدر بر بالای تل مشرف به شهر
پرگاموم بنا کرد. خود مذبح در مرکز حیاطی مستطیل شکل قرار دارد و اطرافش را
ردیفی از ستونهای ایونیایی واقع بر صفه ای بلند به مساحت حدود ۹۳ متر مربع
احاطه کرده است که به جبهه غربی آن با پلکانی وسیع و پر شکوه به سطح زمین
متصل می شود. احتمالاً بناهای مذبحی با این عظمت یادگار سنت معماری
ایونیایی از دوره ای کهن بوده است. اما مذبح پرگاموم از جهت وسعت و شکوه به
سطح زمین متصل می شود. اما مذبح پرگاموم از جهت وسعت و شکوه بر همه آنها
برتری دارد و نیز تنها مذبحی است که بقایآی عمده ای از آن بر جا مانده است.
برجسته ترین خصوصیت آن کتیبه بزرگی است منقوش بر دیواره صفه که ۱۲۰ متر
درازی و ۲ متر بلندی دارد. این نقشها چنان برجسته تراشیده شده اند که
تقریباً به کلی جدا از زمینه می ماند.
نمونه
ی دیگری از طراحی ماهرانه فضای رو باز یونانی است این بنا با اینکه در
دوره ی هلنی ساخته شده به سبک کلاسیک است. به این دلیل در اینجا نام آن را
ذکر نمودیم که تمام واحدهای کار کردی و ترتیب ظاهری تئاترهای بعدی را
داراست. ردیفهای متحدالمرکز نشستنگاههای نسبتاً بیشتر از نیم دایره ی
تماشاگران در سراشیب یک تپه ساخته شده بود و قطر دایره ی بیرونی اش تقریباً
۱۲۰ متر است راه پله ها یا راهروی میان پله ها به صورت چندین شعاع از مرکز
دایره که محل ارکستر یا اجرای نمایش بود تا محیط دایره کشیده شده اند. و
نشستنگاههای سنگی را که با یک راهروی پهن به دو بخش بالایی و پائینی تقسیم
شده اند از هم جدا می سازند. محل ارکستر پیش صحنه و صحنه، طوری طراحی شده
اند که بیشترین درجه سهولت ممکن برای دیدن اجرای نمایشها و آماده شدن
بازیگران فراهم آید. انطباق اندیشمندانه ی فضا بر نیازهای انسان، نه همچون
روزگار باستان که برای ستایش از خدایان و ارضای هوسهای شاهان بود، بلکه
بخشی از سنت انسان دوستی یونان است
هلنی
ها بر دامنه تصور خویش از طراحی معمارانه افزودند تا شهرهای بزرگ را نیز
مانند آنها بسازند. نقشه های منظم خیابانهای شبکه مانند که به دوره کهن در
تاریخ یونان مربوط می شوند و شهرهای مهمی مانند پرگاموم در آسیای صغیر
اسکندریه در مصر و انطاکیه در سوریه ساخته شدند. در همین دوره بود که می
توان از خانه سازی سخن گفت نمونه خانه ای در شهر «پرینه» که با دیوار محصور
می شد و آن را از فضای خیابان و کوچه جدا می کرد، کشف شده است.
