معمار 1

محوطه تاریخی طاق بستان در دامنه کوهی به همین نام و در کنار چشمه ای در شمال شرقی حاشیه کنونی شهر کرمانشاه واقع شده است. در این محوطه، آثاری از دوره ساسانی وجود دارد که شامل سنگ نگاره اردشیر دوم و دو ایوان سنگی بنام های ایوان کوچک و بزرگ است. مورخین و جغرافی نویسان دوره اسلامی ضمن توصیف سنگ نگاره های طاق بستان، از این محوطه با نام های متفاوتی یاد کرده اند، بطوریکه "ابن فقیه" و "ابن رسته" این مکان را "شبدیز" و "یاقوت" آن را “قصرشیرین” نامیده است، همچنین "حمدا... مستوفی" آنجا را “طاق وسطام”، عده ای دیگر آن را “طاق بهستون”، “طاق بیستون” و “تخت بستان” نامیده اند. اهالی محل نیز محوطه را با نام “طاق وسان” و “طاق بسان” می شناسند. “سان” در لفظ محلی به معنی سنگ است و به این ترتیب “طاق وسان” یعنی طاقی که در سنگ کنده شده. امروزه نیز در اکثر محافل ایران شناسی از این مکان با نام “طاق بستان” یاد می شود.

نمایی از کوه طاق بستان؛ کرمانشاه

در سمت راست ایوان کوچک، سنگ نگاره ای وجود دارد که صحنه تاج ستانی اردشیر دوم (383 – 379 م) نهمین شاه ساسانی را نشان می دهد. در این صحنه، شاه ساسانی به حالت ایستاده با صورتی سه ربعی و بدنی تمام رخ در مرکز صحنه نقش شده که دست چپ را بر روی قبضه شمشیر گذاشته و با دست راست حلقه روبان داری را از اهورا مزدا می گیرد. شاه ساسانی چشمانی درشت و ابروانی برجسته دارد. ریش او مجعد و موهای سرش به صورت انبوه بر روی شانه ها آویخته شده است. وی گوشواره‌‌ای بر گوش و گردنبندی در گردن و دستبندی در مچ دارد. گوشواره او به شکل حلقه مدوری است که گوی کوچکی به آن آویزان است. گردنبند او نیز شامل یک ردیف مهره های مرواریدی درشت است.

معرفی طاق بستان؛ کرمانشاه

شاه تاجی برسر دارد که در قسمت پائین آن به صورت نوار ساده ای است و قسمت بالای تاج به شکل کوریمبوسی است که بخشی از موهای سر به صورت انبوه در آن قرار گرفته و به وسیله دو رشته روبان بسته شده است. همچنین به تاج شاه در قسمت پشت، روبانی آویخته شده است.

معرفی مختصری درباره طاق بستان؛ کرمانشاه

لباس او شامل پیراهن چین داری است که تا روی زانو ادامه داشته و قسمت پائین آن مدور می باشد. شلوارش نیز بلند و چین دار است که به وسیله نوار روبان داری به کف پا بسته شده. کمربند او باریک و به وسیله ردیفی از مهره های مرواریدی تزئین شده است، همچنین در قسمت جلو پاپیونی به کمربند آویخته شده است. در قسمت پائین کمربند، حمایلی جواهرنشان بسته که شمشیری به آن آویخته است.
در سمت راست شاه، پیکره اهورا مزدا به حالت ایستاده با صورتی سه ربعی و بدنی تمام رخ نقش شده که دست چپ را به کمر زده و با دست راست حلقه روبان داری را به شاه اهداء می کند. او دارای صورتی کشیده و ریش بلندی است، موهای سرش مجعد و به صورت انبوه بر روی شانه ها آویخته شده است. او نیز گوشواره ای بر گوش و گردنبندی در گردن دارد. تاج اهورا مزدا از نوع تاج های کنگره دار است، به طوریکه پایه تاج به وسیله ردیفی از مهره های مروارید تزئین شده و در بالای تاج نیز بخشی از موهای سر به صورت انبوه و بدون پوشش رها شده است.
لباس او شامل پیراهن چین داری است که تا روی زانو ادامه داشته و شلوارش چین دار و شبیه به شلوار شاه می باشد، همچنین کمربند او شبیه به کمربند اردشیر دوم است.
در سمت چپ اردشیر دوم پیکر ایزد مهر با صورت و بدنی سه ربعی نقش شده که بر روی گل نیلوفر بزرگی ایستاده است. متأسفانه جزئیات صورت او آسیب دیده ولی بر اساس آنچه که باقی مانده، ریش او کوتاه و مجعد است، همچنین جزئیات تاج او از بین رفته و تنها روبان های آویخته شده در پشت تاج دیده می شود. بر دور سرش هاله ای از نور دیده می شود. در دست های او دسته ای از شاخ های نباتی مخصوص اعمال مذهبی که "برسم" نامیده می شود، قرار دارد. لباس ایزد مهر شبیه لباس اهورا مزدا است. در زیر پای اهورامزدا و اردشیر دوم، پیکره دشمن شکست خورده ای نقش شده که متأسفانه بخش زیادی از آن از بین رفته است. جزئیات صورت او آسیب دیده ولی با توجه به آنچه که باقی مانده ریش او ساده و با خطوط مواج عمودی نشان داده شده است، همچنین موهای سر او ساده است. تاج او به شکل سربندی است که به وسیله سه ردیف مهره های مرواریدی و پلاک مدوری در مرکز تزئین شده است. این شخص گردن بندی بر گردن دارد که شامل یک ردیف مهره های مدور است. لباس او شامل پیراهن بلندی بوده که تا قوزک پا ادامه دارد. چکمه های ساقه کوتاهی پوشیده و شمشیری بر کمرش بسته است.
درباره هویت واقعی این شخصیت، اختلاف نظرهایی وجود دارد. برخی از محققین این پیکره را متعلق به یکی از شاهان شکست خورده کوشان می دانند. ولی امروزه بسیاری از محققین آن را به جولیانوس امپراطور روم نسبت می دهند که در سال 362 م به دست اردشیر دوم کشته شده است. این تفسیر تازه به سرعت راه خویش را در محافل ایران شناسی باز کرده است.

ایوان کوچک
این ایوان به صورت فضای مستطیل شکلی به عرض 96/5 متر، عمق 80/3 متر و ارتفاع 30/5 متر است. در دو طرف ورودی این ایوان، دو جرز چهار گوش به پهنای 9 سانتی متر و بلندی 37/2 متر وجود دارد. بر بالای این جرزها اتاقی با قوس نیم دایره ای قرار گرفته که 10 سانتی متر از سطح داخلی جرزها عقبتر رفته است. دیوار انتهای این ایوان به دو بخش تقسیم شده که در بخش فوقانی، طاقچه ای به عمق 30 سانتی متر و بلندی 93/2 متر ایجاد شده است. در داخل این طاقچه، پیکره های شاهپور سوم و پدرش شاهپور دوم و همراه با کتیبه هایی به خط پهلوی و به زبان فارسی میانه حجاری کرده اند.
در این صحنه هر دو شخصیت به حالت ایستاده با صورتی نیم رخ و بدنی تمام رخ نقش شده اند. هر دو،‌ دست راست را بر قبضه شمشیر و دست چپ را بر قسمت فوقانی غلاف قرار داده اند.
پیکره شاپور دوم، دارای چشمانی درشت، ابروانی کمانی و ریش بلندی است که انتهای آن در حلقه ای فرو رفته. موهای سر او مجعد و به صورت انبوه بر روی شانه ها آویخته شده است. تاج او از نوع تاج های کنگره دار است که پایه آن به وسیله مهره های مرواریدی تزئین شده و در بالای تاج نیز گوی بزرگی قرار گرفته است. به پشت تاج نیز روبان بلندی آویزان شده است. شاپور دوم گوشواره ای بر گوش و گردن بندی در گردن دارد که شامل یک ردیف دانه های مروارید درشت است.
لباس او شامل پیراهن چین داری است که تا روی زانو ادامه داشته و در قسمت پائین مدور می‌باشد. به کمر او نیز کمربندی بسته شده که در قسمت جلو پاپیونی به آن آویخته است. همچنین شلوار او بلند و چین دار می باشد.
 پیکره شاپور سوم نیز شبیه پیکره پدرش است. تنها تفاوت این پیکره ها در شکل تاج آنها می باشد که متأسفانه جزئیات تاج شاپور سوم آسیب دیده است.

ایوان کوچک طاق بستان؛ کرمانشاه

سنگ نوشته مربوط به شاپور دوم شامل 9 سطر است که ترجمه آن چنین است :
“این پیکری است از بغ مزدا پرست. خدایگان شاپور، شاهنشاه ایران و انیران که چهر از یزدان دارد. فرزند بغ مزدا پرست، خدایگان هرمز، شاهنشاه ایران و انیران که چهر از ایزدان دارد، نوه خدایگان نرسه شاه شاهان“
سنگ نوشته مربوط به شاهپور سوم شامل 13 سطر است که ترجمه آن چنین است :
“این پیکری است از بغ مزدا پرست، خدایگان شاپور، شاهنشاه ایران و انیران که چهر از یزدان دارد، فرزند بغ مزدا پرست خدایگان شاپور، شاهنشاه ایران و انیران که چهر از ایزدان دارد، نوه خدایگان هرمز و شاهنشاه“

ایوان بزرگ
مهمترین اثر در طاق بستان، ایوان بزرگ است که از نظر معماری اطلاعات بیشتری را در اختیار ما قرار می دهد. این ایوان به شکل فضای مستطیلی به عرض 85/7 متر که ارتفاع آن 90/11 متر می باشد.
دیوار انتهای ایوان به دو بخش تقسیم شده است. بخش بالایی صحنه تاج ستانی شاه ساسانی را نشان می دهد و در بخش پائین نیز سوارکاری نقش شده است.
در صحنه تاج ستانی، پادشاه ساسانی با صورتی سه ربعی و بدنی تمام رخ بر روی سکویی ایستاده است. دست چپ را بر روی قبضه شمشیر گذاشته و دست راست را به طرف اهورا مزدا دراز کرده است. جزئیات صورت شاه، آسیب دیده است ولی با توجه به آنچه که باقی مانده صورت او فربه، گونه ها گوشتالو، چشم ها درشت و ابروها برجسته است. ریش او به وسیله خطوط مواج عمودی نشان داده شده است. موهای سر او مجعد و به صورت انبوه بر روی شانه ها آویخته. این شخص گوشواره ای بر گوش و گردنبندی در گردن دارد. گوشواره او به شکل حلقه مدوری است که گوی کوچکی به آن آویزان است. گردنبند او شامل دو ردیف مهره های مرواریدی می باشد که به مرکز آن سه دانه مروارید درشت آویخته است.
شاه، ‌تاج کنگره داری بر سر دارد که پایه آن به وسیله دو رشته مروارید و پلاک های مربع شکل تزئین شده است. در جلو تاج، هلالی قرار دارد. بر فراز تاج، دو بال عقاب وجود دارد که نوک آنها به طرف داخل خم شده است. در حد فاصل این دو بال، میله عمودی وجود دارد که بر روی آن هلالی دیده می شود. در داخل هلال، نیز گوی بزرگی قرار دارد.

ایوان بزرگ طاق بستان؛ کرمانشاه

این شخص پیراهن مروارید دوزی شده ای پوشیده است. در قسمت بالاتنه، بر روی پیراهن، تسمه هایی بسته شده که شامل سه ردیف مهره های مرواریدی و پلاک های مستطیلی می باشد.
کمربند او پهن و با چهار ردیف دانه های مرواریدی تزئین شده است. در قسمت پائین کمربند، حمایلی جواهر نشان بسته که شمشیری در جلو به آن آویخته است.
در سمت راست شاه، پیکره اهورا مزدا با صورت و بدنی تمام رخ نقش شده که بر روی سکویی ایستاده است. او دست چپ را بر روی سینه گذاشته و با دست راست حلقه روبان داری را به شاه اهداء می کند. اهورا مزدا دارای صورتی کشیده، ریشی بلند و مخروطی است. موهای سر او مجعد و به صورت انبوه بر روی شانه هایش آویخته است.
اهورا مزدا گوشواره ای بر گوش و گردنبدی بر گردن دارد که شبیه به گوشواره و گردنبند شاه است.
تاج او کنگره دار است که پایه آن به وسیله دو رشته مروارید و پلاک های مربع تزئین شده. موهای بالای سر او انبوه و بدون پوشش رها شده است. او نیز پیراهن مرواریددوزی شده ای بر تن دارد که به روی آن شنل جلوبازی پوشیده است.
در سمت چپ شاه، پیکره آناهیتا، با صورت و بدنی تمام رخ نقش شده که بر روی سکویی ایستاده است. در دست چپ او سبوی آب و در دست راستش حلقه روبان داری دیده می شود که به طرف شاه دراز کرده است. او دارای صورتی گرد و چانه ای کوتاه است،  بخشی از موهای سر او به صورت گیسوی بافته در دو طرف صورت آویخته و بخش دیگری از آن به صورت انبوه بر روی شانه ها آویخته است.
آناهیتا گوشواره ای بر گوش و گردنبندی در گردن دارد. گوشواره او به شکل حلقه مدوری است که گوی کوچکی به آن آویزان شده. گردنبند او نیز شامل دو ردیف مهره های مرواریدی می باشد. تاج او نیز شامل دو بخش است. این تاج در قسمت پایه به وسیله دو رشته مهره های مرواریدی و پلاک های مربع تزئین شده است. در بخش فوقانی تاج نیز به وسیله ردیفی از پالمت های شش لبه ای رها شده به وسیله یک پاپیون و روبانی افراشته، بسته شده است. این شخص پیراهن چین‌دار مروارید دوزی شده ای بر تن دارد که بر روی آن شنل جلو باز بلندی پوشیده است. حاشیه این شنل به وسیله دو ردیف مهره های مروارید و قسمت های دیگر آن به وسیله گل‌های رز تزئین شده است.

نقش سوار کار
در بخش پائین دیوار انتهای ایوان، نقش مرد سواره ای حجاری شده که حریفی پیش روی ندارد. این سوار با صورتی سه ربعی و بدنی تمام رخ سوار بر اسب قوی هیکلی است. این شخص کلاه خودی بر سر دارد که تمام صورت و گردن او را می پوشاند، به طوری که فقط چشمان او مشخص است. همچنین بر روی کلاه خود تاجی قرار داده. بر روی پایه این تاج، نواری وجود دارد که به وسیله دو ردیف مهره های مرواریدی تزئین شده است. این نوار در پشت سر به وسیله پاپیونی بسته شده است. همچنین دو رشته روبان افراشته به آن متصل است. حاشیه فوقانی تاج نیز به وسیله شیارهای عمودی تزئین شده است. در بالای تاج موهای سر او به صورت انبوه و بدون پوشش رها شده که به وسیله یک پاپیون و دو روبان بسته شده است.

نقش سوارکار؛ کرمانشاه

این شخص پیراهن بلندی بر تن دارد که به وسیله نقش مرغ و ارغن تزئین شده است. بر روی پیراهن زره ای زنجیر باف پوشیده که تا روی زانو ادامه دارد. به دور کمر او کمر بندی بسته شده که به وسیله طرح های دایره ای تزئین شده است. در قسمت پائین کمربند، حمایلی بسته که به وسیله طرح های هندسی به شکل لوزی و دایره تزئین شده به این حمایل تیردانی آویخته است.
این شخص، نیزه بلندی در دست دارد و سپر مدوری برای دفاع در پیش رو گرفته است. صورت و سینه اسب به وسیله زره ای تیغه ای پوشیده شده که بر روی این زره منگوله هایی آویخته است. همچنین بر روی کپل اسب منگوله ای آویخته است که بر روی آن نقش انسان سه سر دیده می شود.
بسیاری از مورخین و جغرافی نویسان دوره اسلامی چون ابن فقیه، ابن رسته، ابودلف، مسعودی و یاقوت حموی نقش این اسب سوار را خسرو پرویز معرفی کرده اند که سوار بر اسب معروفش شبدیز است.

دیوارهای جانبی ایوان 
دیوارهای جانبی ایوان بزرگ به وسیله نقوشی تزئین شده که صحنه شکار شاهی را نشان می دهد. در دیوار سمت راست، صحنه شکار گوزن و در دیوار سمت چپ صحنه شکار گراز نقش شده است.

صحنه شکار گوزن 
 این صحنه در قابی به طول 80/5 متر و عرض 90/3 متر حجاری شده است. در این صحنه فیل بانانی در سه ردیف، گوزن ها را از طریق دروازه ای که در سمت راست حصار تعبیه شده به داخل شکارگاه رم می دهند. این گوزن ها به دنبال چند گوزن دست آموز که روبانی در گردن دارند، در حال فرار می باشند. در درون شکارگاه شاه سوار بر اسب در سه قسمت نمایش داده شده است. در قسمت بالا، شاه سوار بر اسب، آماده برای شکار می باشد. او شمشیری مرصع به کمر آویخته و کمانی بر گردن دارد. در پشت سر او زنی دیده می شود که چتری در بالای سر شاه گرفته است. در پشت سر شاه، سه ردیف زن نقش شده است؛ دو ردیف اول به حالت احترام ایستاده اند و ردیف سوم نیز در حال نواختن آلات موسیقی می باشند. در مقابل شاه عده ای از رامشگران بر روی سکویی نشسته اند. برخی از این رامشگران در حال کف زدن و برخی نیز چنگ می نوازند. در مقابل این رامشگران چهار نفر به حالت ایستاده در حال نواختن آلات موسیقی می باشند. صحنه بعدی، شاه را در حال شکار نشان می دهد، در این صحنه شاه سوار بر اسبی است که چهار نعل به دنبال گوزن ها می تازد. در پشت سر شاه نیز شش اسب سوار در حال تاخت می باشند. در پائین این صحنه شاه کمان را بر گردن انداخته که این نشان می‌دهد، شکار پایان یافته است. در سمت چپ حصار، چند نفر شتر سوار، گوزن های کشته را حمل می کنند.

صحنه شکار گراز 
 این صحنه در قابی به طول 70/5 متر و عرض 13/4 متر حجاری شده است. در سمت چپ این قاب، 12 فیل در 5 ردیف عمودی نقش شده که بر روی هر کدام از این فیل‌ها، دو نفر سوار شده است. این فیل بانان در حال رم دادن گرازها از مخفی گاه باطلاقی خود به درون نیزارها می باشند. در قسمت بالای صحنه شکار، قایق پارویی دیده می شود که در داخل آن پنج نفر در حال کف زدن می باشند. همچنین دو پارو زن در داخل این قایق وجود دارد. در مرکز صحنه، شاه در داخل قایقی ایستاده که در اطراف او نوازندگان زن قرار دارند. شاه با تیر و کمان در حال تیراندازی به طرف دو گرازی است که به سوی او جهیده اند. در داخل این قایق، چهار نفر قرار دارد. نفر اول و پنجم، پاروزن هستند و نفر دوم خدمه شاه است که تیری در دست دارد. نفر چهارم نیز چنگ نوازی است که در حال نواختن چنگ می باشد. در اطراف این قایق، پرندگان و ماهیان در میان گیاهان آبزی در حرکتند. در عقب قایق شاه، قایق دیگری دیده می شود که چهار نوازنده زن، در حال نواختن چنگ می باشند. در سمت راست قاب، صحنه پایان شکار نشان داده شده است. در این صحنه شاه در داخل قایقی ایستاده و کمانی که زه آن باز می‌باشد به نشانه خاتمه شکار در دست چپ گرفته است. همچنین برخلاف صحنه قبل، در کمر شاه شمشیری دیده نمی شود. بر دور سر او نیز هاله ای قرار دارد. در عقب این قایق، قایق دیگری وجود دارد که در داخل آن، زنان نوازنده در حال نواختن چنگ می‌باشند. در قسمت پائین صحنه پنج فیل سوار، در حال جمع آوری گرازهای شکار شده، نقش شده اند. عمل جمع آوری گرازها، به وسیله خرطوم فیل صورت می گیرد و خدمه فیل ها با گرزهایی که در دست دارند ضربه آخر را بر گرازها وارد می کنند. در داخل قاب، در قسمت بالا، گرازهای شکار شده بر روی فیل ها نشان داده شده و در قسمت پائین، گرازها از روی فیل ها بر زمین گذاشته شده و خدمه ها در حال قطعه قطعه کردن آنها می باشند.

تاریخ گذاری
در مورد زمان ساخت این ایوان در میان محققین سه دیدگاه وجود دارد. دیدگاه اول توسط اردمن (Erdmann) مطرح شده است به نظر او، این ایوان در زمان پیروز یکم  (459 ـ 448 م) ساخته شده است.
دیدگاه دوم توسط هرتسفلد (Herzfeld) ارائه شده است؛ او اظهار می کند که این ایوان در زمان خسرو دوم (628 ـ 590 م) ساخته شده است.
دیدگاه سوم توسط فن گال (von. Gall) مطرح شده؛ او معتقد است این ایوان همراه با نقوش دیوار انتهای آن، در زمان پیروز یکم ساخته شده، ولی صحنه های شکار شاهی در دیوارهای جانبی ایوان متعلق به زمان خسرو دوم می باشد. امروزه در محافل ایران شناسی دیدگاه دوم یعنی نظر هرتسفلد طرفداران بیشتری دارد.

سنگ نگاره دوره قاجار
در بخش فوقانی دیوار سمت چپ ایوان بزرگ، سنگ نگاره ای از دوره قاجاریه همراه با کتیبه ای به خط نستعلیق حجاری شده است. در این سنگ نگاره محمد علی میرزا دولت شاه بر روی تختی نشسته است. وی صورتی فربه و ریش بلند دارد. سبیل او تاب داده شده و تا آن سوی گونه ها ادامه دارد. تاج او از نوع تاج های کنگره دار و شبیه تاج پدرش فتحعلیشاه است. لباس او شامل پیراهن چین دار قرمز رنگی است که تا قوزک پا ادامه دارد. وی کمربندی به کمر بسته و در قسمت پائین آن حمایلی قرار دارد. به حمایل او شمشیر و خنجری آویخته شده است.
در کنار او شعری از بسمل شاعر کرمانشاهی در مدح او نگاشته شده است. مطابق با این نوشته محمد علی میرزا کوه طاق بستان را با کوه طور و جمال دولتشاه را با جمال حضرت موسی تشبیه کرده، وی همچنین خسرو پرویز را دربان خود معرفی کرده است.

کتیبه قاجار؛ طاق بستان؛ کرمانشاه

در سمت راست او امامقلی میرزا معروف به عمادالدوله به حالت ایستاده، با صورتی سه ربعی و بدنی تمام رخ نقش شده است. وی دارای ریش کوتاه سیاه رنگی است و تاج جواهر نشانی بر سر دارد. لباس او شامل پیراهن گشاد بلندی است که متأسفانه رنگ آن از بین رفته. وی نیز خنجری در کمر بسته و شمشیری در غلاف به سمت چپ آویخته است.
در سمت چپ محمدعلی میرزا، پسر دیگرش محمدحسین میرزا نقش شده است. متأسفانه جزئیات صورت وی از بین رفته است. تاج او از نوع تاج های کنگره دار و لباس او شامل پیراهن سبز رنگ بلندی است. وی نیز شمشیری در غلاف به حمایلش بسته است.
در جلو محمدعلی میرزا، آقاغنی به حالت ایستاده با صورت و بدنی تمام رخ نقش شده است. تاج او مخروطی بوده و لباس بلند قرمز رنگی پوشیده و به حمایلش خنجری آویزان کرده است.
درسمت چپ سنگ نگاره، کتیبه ای به خط نستعلیق نوشته شده است. این کتیبه به صورت وقف نامه ای است که مضمون آن حاکی از نحوه درآمد سه دانگ از مزارع کبودخانی است که بایستی جهت عزاداری برای امام حسین (ع) در ماه عاشورا و و سایر عزا هزینه می‌شد.
طبق کتیبه، این سنگ نگاره در سال 1237 ه.ق به دستور آقاغنی خواجه باشی محمدعلی میرزا و توسط میرزا جعفر سنگ تراش حجاری شده است.